RAIFANH LE A ZOHKHENH NING

RAIFANH LE A ZOHKHENH NING

Mafak Hnialum

Tak a lum ning bantuk naki a linsa mi hi "Raifanh" kan tihmi cu a si. A tah nak (Thermometer) i kan tahah cun 99° F naki a sang mi cu raifanh ti a si, nau a semmi ah cun tlawmpalin a sang deuh i, 100°F cunglei a si ah khin raifanh ah chiar a si. Raifanh hi ka le tawka ah hna tah khoh a si i, tawka leii kan tah a si ah cun raifanh i kan chiarmi kha tlawmpalin a sang deuh. Tak lum ning le raifanh i chiar khoh mi hi kan umnak boruak le minung phun phun ah tlawmpal cun a dang ve kho men.

Raifanh hi zawtnak hrim hrim siloin, zawtnak a hung langhchuah ning (sign) tu deuh a si. Rai nih an kan fanhah cun kan pumsaah zawtnak zeimaw a um tinak a si i, zeidah raifanh a um tertu timi kha kan kawl a herh. Raifanh a tluntertu hngalh le zohkhenh zawk zawk a silo ah cun nachawknak nih kan chawk hmanh seh law, kan dam thlu kho tak tak lailo i, rai nih a kan fanh thluahmah rih lai. Cheukhat cu nachawknak nih a kan chawkmi lawngah kan hna a ngam i, dam tak tak kho tungloin, kan zawtnak a rak zual chin chin manh tawn mi hi a pawi ngai. A donghnak ah cun Sizungah um lo kholoin kan um i, phaisa si seh caan siseh tamtuk a liam. Kan zawtnak siseh a rak karh manh tawn ruangah zok zok in kan dam kho fawnlo.

Zei zawtnakin dah kan zawt timi kawl ding hin lenglei i a rak langh ning "sign" le a zaw mi nih chunglei i kan i hngalh ning hi a biapi ngai ngai. Raifanh kan timi zong hi lenglei i zawtnak a rak langhchuah ning (sign) kan timi pakhat a rak si ve. Amahbelte, zawtnak phunkipah raifanh a telh chih tihnak cu a si lemlo. Raifanh nih a ken chihmi sign le symptom dang zohchih hi zawtnak hngalh khawnak ah a biapi ngai ngai. Tahchunhnakah; rai nih a kan fanh i, thathirh le, pang fah hna kan ngeih chihah cun zunkawng le kal lei zawtnak kan rak ngei a si kho men. Culei hoih zun test le ultrasound tih hna a herh la. Hliam hma kan ngeih i rai nih a kan fanh chihah cun a septic a siloah septic ai tim tinak a si lai i, a hrik thah nak Antibiotics kan din zok zok a herh la. Raifanh a thok caan le, a fak le faklo ningin zawtnak kawlhawl nakah hmual a ngei kho. Zawtnak a zual lei maw a si, a dam lei timi zong hngalh khoh a si thiam thiam.

Raifanh thlopbul ning:

Kan chim cia bantukin raifanh zohkhen ning biapi cem cu, a ruang asiloah a tlun tertu kawl i, zohkhenh a si ko. Tutanah cun rai nih a fanh cuahmah lio mi kha, zeitin dah kan thlopbul lai timi chim kan i tim lai.

Raifanh hi nachawknak din lawng hi a thlopbul ning a rak si lemlo. A chelah cun nachawknak nih a chawk thlu khawh loh caan zong a um caah, zeitin dah kan thlopbul lai timi hi kan hngalh chih a herh. Cupinah raifanh hrawnghrang ah hin; kaih, thathirh, thlan chuak, tihal, khuasik, lufah le luak hna a um chih khawh ruangah nachawknak pek lawngah kan hna a ngam ding a si lailo. Raifanh lio mi cu kaltak lo i hlathlai peng ding an si. A tanglei bantuk hin kan zohkhenh hna lai.

1. Raifanh niam ter ning:

1) A umnak khaan cu boruak thiang a lut kho dingin inka hna on i, khaan chung cu zalong te i tuah ding.

2) Hawhra tlang asi loah puan nem tikik i ciah i a lu, a zak tang, a karkalak le a tak dang zongah a rem ningin deh ding.

3) Thei hang a kik mi a siloah, tikik maw, a kik lei zeimaw din ter ding.

4) A herh ningin tikik zongin tak kholh khoh a si.

Hiti kan thlopbul cuahmah lio ah hin a tak chung i kik a lut ding le, a tha thirh ding zong kan zoh chih lai.

2. Eidin phun thate i pek ding:

1) Raifanh ah hin thlan a chuah tawn ruangah le luak le, kuazut a um khoh ruangah ti chambaunak (dehydration) a um duh ngai ngai. Cu ruangah cun ti thah, ORS, Glucose ti le thei hang te hna din ding a si. A herh ningin thisen rawl zong thlaih khoh a si lai.

2) Cencerh le, eidin a nem mi phun pai tawih a awl mi le, thei pawl hna zawng eidin ding.

3) Rawl ei khoh ah cun tamtuk loin, a zing deuh i ei ding. Ei kholo na bu cun i hnek tuk loh ding a si. Ka thawt nak hnga, ka thenh le tawl zong a biapi.

3. Hahdam te i i dinh ding:

1) A zaw mi cu ihkhun cungah ih ter ding a si.

2) A pawngkamah thawngvang dai te i tuah ding, hna chet tuk loh ding.

3) Mei le ni nih a ceuh tuk ding zong tha te i zoh ding.

4) Hrukaih mi pawl zawng, a long deuh le a nem mi te thlan hip kho mi khrukaih ding.

4) A denh nak denh ter peng loin, a khel hna leh i, a ih ning kha thlak pah ding a si.

4. Thenhhlimnak lei:

1) A ka thiang te i thenh ding. Ka hnawm tuk nih hin lei chah, hmur le lei kak hna a umter khoh ruangah.

2) A denh nak (presure point) a tawtawk, a tukbuhrum, a dar le kedil hna tisa le sahbuan he hnuai (massage) tawn ding a si.

3) Puan nem a thiang mi le a ciar miin a tak hnoh ding.

5. Emergency ah:

A zaw mi cu rai nih a fanh lio ah kal tak loh i ngiathlai peng ding. Kaih, thathirh, khuasik, luak le kawzut hna a um thut khoh ruangah hlathlai peng ding a si.

6. Thathirh (rigor) zohkhenh ning:

Malaria le zunkong lei zawtnak le, zawtnak cheukhatah cun rai nih a fanh cuahmah lio hnaah hin thathirh (rigor) a um duh ngai. Thathirh hi a tanglei bantuk hin stage 3 ah thek a si i, hi bantuk hin thlopbul ding a si.

1) 1st stage/ cold stage:

Khuasik tuk ruangah heh tiah an tha nih a thirh hna, an tak zong a kik i, an vun dang liplepin a um, an marphu zong a tur. Puan lum le tilumip hna i tamh ding an si.

2) 2nd stage/ Hot stage:

An ti a hal ngai ngai i, an tak zong a linsa cang. Thathirh a reh nain raifanh belte a sang chin chin kho. A hrukaih mi le, puan lum pawl hna kha lak piak ding. A tak chungah kik a luh khoh rih ruangah puan aihlo beltein um ter lo i, a pan deuh mi aih ter ding. Tikik le thei hang a kik mi hna din ter khoh a si.

3) 3rd stage/ Sweating:

A thlan hripi nih a bual, a tak linsa a hung dai suaimai i, a marphu zong a ngaiah a tum than. Hi bantuk caan ah hin Shock a um thut khoh ruangah kaltak rihloh ding. A hrukai mi pawl a thlan nih a ciar ter mi hna phoih i, puan nemin a tak hnawh ro ding. A tha bat chawk nakah eidin phun a nem mi le ti lei pek i, hahdam te i ih ter ding a si.

Raifanh thlopbul ningah hin ruahnak a himdamlo mi kan rak ngei tawn. Kik an tih ruang zong siloin, heh tiah a lum mi hrukaih pawl le puan i tam hna kan hmang. A raifanh le a tak linsa tuk mi kha kan chap chin chin i, kaih zawng fawite a si i a tihnung ngai ngai. Kan chim cia bantuk khin, tak linsa tukmi daih ter nak hnga raifanh lio i tikik i tak kholh zong a herh caan a rak um. Khuasik le lum thlopbul kongkau ah cun an mah herh ning te i tuah ding a si ko. An khua a sikah cun tih lum ding, a lum an tihah cun a kik khoh nak hnga a herh mi tuah kha kan thlopbul ning cu a si lai.

Mafak Hnialum