SANGAU HISTORY (CHUAHKEH NING)
SANGAU HISTORY (CHUAH KEH NING)
-S.Rammawi
Sangau khua ve rengruang! A hrinsormi cathiam hi zat henghung a ummi lakah Sangau khua hi kum zeizat ii upa thla a si hnga? A hote thla khua a rak dirhtu? Zeitikah thla khua hi an rak dirh/tlak? Khua an rak dirhni thawkin nihin ni tiangi kan umtu kongkau ca i tial ii, techin fapar hrangi mah ti le khua sullam hmanh rel awk um lo; kaa lawngi chim, ca i tial um tung lo. Miphun lotlau mi ziaza i kan hung um ko hi a pawi tuk hringhran ko ti hngalin Young Lai Association General Conference, Vawi 27 naak (Sangau ii kan dawn vawi hnihnak ,1994&2016) i a tawlreltu pawl nih keimah, ca taang hmanh a nei lo mi pa hi 'rak tial tuah' an ka ti cu teh tiin ka tial ko hi ta. A thiam zawk le a hngal deuh zawk miphun uuhtu takah khuin san a tlai sual hnga maw ti ruat cuahmah bu in ka van tial a si. Hi kongkau i lungthin a pe mi - Pu C.Tinkar (RIP) le, Pu MC.Lawmhlut nih vawi khat cu an tial ko cang rua? Khua le tii a dawtu an si i, anmah upatnak he ka van tial ve. Amah belte, Lai Holh i ca tial hi ka vawikhat tialnak a si ruangah Mar (Mizo) holh i tialnak cun kai ziak lo deuh ko! Cun, Lai Holh ABC ca tial dan i tialnak cun kan mah, Sangau hrawng i kan holh hman ning le, ca tial danin tial ning law a reltu ca ah a nuam deuh ka zumh ca ah hi bantuk hin ka tial a si. Mar (Mizo) holh cun tial ning law, a rel khotu/duhtu zawng an tam deuh hnga ti ka zumh ko, a si na in, Lai Holh i tial ve hrim hrim kha a tha i ka hngalh ruangah Lai Holh in ka tialnak a si.
Kaa lawngi thil chim mi cu chim lio ah fiang ngai ko hmanh seh law, ni le caan a hung liam lengmang i, kan hngalh ning hna ai dang chin lengmang ve, 'Unau tuanphung chimmi hmanh ai dang' ti va si kaw! chim chin mi thil hi cu catial i chuah he cun ai lo kho ti lo. Sangau History(Chuahkehning) Ka i chim chin mi cu a perh hleih deuh i chim chin duhmi an rak um, a cheu nih an philh bangmi a rak um fawn. Thil a sinak tu i theih le hngalh khawh a har tawn cang ca ah catial ngiatmat te in chiah khawhi umter cu miphun fim mi hna i an rak ti tawn mi a si. Cu ruangah tutan,YLA General Conference ah Sangau khua kawnglam (History) tial dingi ruahnak an neih mi hi a tha tuk hringhran ko!! Amahbelte, caan tamtuk a liam cangmi thil, a tuhnu pi i fiangfai te i van tial ding cun thil har ngai a si. Mi cheu nih, "Tipil bia le Vaitlawng bia" an ti lo nak hnga biatak te in ruahnak le thazaang sengin ka chut hlam i, ka van tial a si.
SANGAU DIRHTU HNA
Sangau khua a van tlatu (Tipu ramtla) hna cu Bunghai, Fambawl le Hlichalan si. Hi hna phun pathum an i thlahchawn dan tang lo hin cun Sangau dirh kum le Sangau upat ning hi hngalh khawh ding a si lo ruangah hi hna phun pathum ithlahchawn dan hi kan chim hmasat a hau. Sangau i an um hlanah Thaltlang pin - Pangrang khaw thing pawng - Rawlcartlangah kumhnih khat an um hmasa, cu kaa tang cun Thaltlang khua tangah an i thial i, cu hnu cun Sangau ah an van um.
BUNGHAI I THLAHDAN
Bunghai hi Thantlang chuak an si. Chinzah nu nih fa a pawi i, ho lakah thla fa a pawi ti an hal zawngah a chim duh lo, fa a van hrin i, phir an si i, pa ve ve an si. A upa zawk min - Thlauhthang a si i, a nau ( a hngakchia zawk) cu Bunghai a si. Bunghai phun tangin Mangsui le Dawimang nih Mara ram i Zawngling khua khi an va dirh i, zawng an tam tuk ca ah zawng cu a lin in an ling ko tiin Zawngling ti ah khua min an vuah. Mah hi Zawngling khua ah hin Mangsui hi a um colh i, Zawnglingah an bawi colh. Mangsui nau Dawimang cu Thantlang leiah a kir than i, cu hnu cun ram tuklo ah Sangau dirh(tla) ding hin Fambawl le Hlichal tiin an hung than. (Sangau ah zawng le Ngau an tam tuk ruangah "Sangau" an vuah) Dawimang nih Alhniar a hrin i, Alhniar nih Zahramh, Zahramh nih Thurhnin le Bawihum, Bawihum nih Khuakam a hrin. Sangau khua upat ning hi kan chut hlan dingah cun Bunghai phun tang cun Chan nga a liam cang ti a si. (Dawimang tangi Khuakam tiangah) Khuakam hi Kum 2003, November ni 13 ah a thi i, a thihah hin kum 106 a si. Cun, Khuakam pa Bawihum hi a lungphun i ai tial ning ningin van lanhter u sih law, a lungphun ah cun ti hin ai tial:
BAWIHUM, KUM 120, BUNGHAI PASALTHA,
SA 150 A KAH, SANGAU KHUA DIRHTU A SI.
Salianhrang a tuangthing ti ah phu vawng khir lai,Hrang tawng chung kan si hme lo maw, Thi khat ka valhawi sinah.
Phun ni XIII .VII . VIX.
Bunghai Sangau khua a vun tlatu - Dawimang tangi Bawihum tiangah chanli (chhuanli) an si i, chankhat kum 25 i tuakin (25X4=100) kum za (100) a si. Hi kum 100 ah hin Khuakam kum 150 kan fawnh ah cun (100+106 kum 206 asi. Cun, Khuakam thih kum 2003 le a tu kum 2016 tiangah kum 13 kan van belhchap cun 206+13=219 a si. Chuti a si ah cun kum 1797 hrawng hi Sangau khua dirh kum si dawh a si.
FAMBAWL I THLAHDAN
Fambawl hi Tibet in Lungpuk ah, Lungpukin Thlanrawn ah, Thlanrawnin Halkha ah, Halkhain Thantlang ah, Thantlang in Tlangrua, Tlangrua in Hmunhalh, Hmunhalhin Rawlcartlang (phawngpi) ah, Rawlcartlang (pangrang khaw pawngah kumkhat an um) in Thaltlang khawtaw ah kum khat an um nolh i, cutangin Sangau ah. Cun, an ithlahchawndan ah cun - Hauhlian nih Cheuthai le Lianchin a hrin, Lianchin nih Taikhirh le Duhthuan a hrin, Duhthuan hi Sangau van tlatu chu a si. Duhthuan nih Bawkkeuh, Bawkkeuh nih Rokai, Rokai nih Saimang, Saimang nih Taicuh, Taicuh nih Sangdun a hrin.
Sangau a van tlatu - Duhthuan tangi Taicuh tiang hi chan nga a si i, chankhat hi kum 25 i tuakin kum 125 a si. Taicuh fa Pu Sangdun hi a tu ah a dam rih le, a tu kum 2016 ah hin kum 94 a si. Kum 125+94 kan belh a si ah cun kum 219 a si, Bunghai ho he ai
duh thlap a si.
HLICHAL I THLAH DAN
Hlichal ah hin Bunghai le Fambawl he Sangau a van tlatu hi Phunthang a si. Phunthang nih Thanngerh a hrin, Thanngerh nih Fakcem, Fakchem nih Ramceu, Ramceu nih Zatawnh, Zatawnh nih Zamhnawk a hrin. Phunthang tangi Zamhnawk tiang hi chan ruk a si i, chankhat kum 25 i chut in 25X6=150 kum a si. Zamhnawk fa Haimang hi a tu ah a dam rih le kum 69 a si. Kum 150+69 kan belhchap cun kum 219 a si.
Sangau van tlatu "Tipu Ramtla" an ti mi - Hlichal, Fambawl le Bunghai an ithlahchawn dan tangi van tuak lengmang ah hin Sangau khua hi kum 219 (kum 200 leng) kan kai cang ti hi zumhawktlak ngai a si.
BAWI (CHIEF) NEIH KONG
Sangau hi khawchak - Halkha/Thantlang lei tangi an van tlak lai ah hin Halkha bawi (Sangte bawi) ho (permission) i van tlak tim an si i, a si nain sa le ral an tamtuk ca ah Zathang hi Sangau an van tlak lio ah hin a hawng ve lo. Cu ca ah saupi cu Bawi nei loin an um peng, Bawi nei lo i an um ruangah ma hi lio i thilhlu cem i an rak neih ve mi -Khuaikua (Lungpang Khuaibu) cu Bunghai, Fambawl le Hlichal nih hin an i phaw hna i, Pangrang khaw pawng Lungpang khuai hi Fambawl nih an can, hi khuai kua ah hin bu 60 (sawmruk) a tlai tawn. Hmunchunh va hna (Thaltlang khawpawng) mi hi Bunghai nih an can, hi khuaikua ah hin bu 50 (sawmnga) a tlai ve tawn. Cun, Thlanliam tikhur taw lei Pangkhua va i khuai cu Hlichal nih an can ve i, khuaibu ah bu 40 hrawng a tlai tawn. Khuaitizu nakin Khuailul hi a man a tha deuh, mi lu ngaw Khuailul cu cheng 30 man a si.Hi lio ah hin Sa le ral an tam tuk ca ah a tu i "Hriangtlang" kan timi tlangbo ah kulh tha tein an tuah i, mau fei zumin an kulh cu a zel dih. Cu kulh chungah cun zanlei nitlak lai, ni sukkhal cen hrawng a um ah cun nunau vialte an luhter tawn hna i, a vengtu dingah pa pakhat meithal he ah thlah tawn. A ruang cu hi lio ah hin ''Inpilchim" (ih reh hnu i irun) a um tawn i, nunau hna cu kulh chungah an khumh tawn a si, a vengtu ti lo cu hauka ah maw anmah inn ah maw an riak (duty) tawn.
A si na in Sangau hi Phawngpi huai - Mangkheng nih a rung veng tawn le Sangau run dingi a hawngmi, Sangau khuami ih reh nghak i a um mi ral hna cu Cakei le Hmaisem nih um-awk hngal loin a zit tawn hna ruangah Sangau hi ral lakah an him (luat) tawn tiin kan pipu hna nih an chim. Phawngpi huai hi Cakei le Hmaisemah ai hrawlh tawn tiin an chim fawn.
Ma hi ti i bawi nei lo i caan sau ngai an um hnu ah minung zawng an hawng karh ve lengmang i, sa le ral laki an him(luat) khawhnak hnga pate rual chuak - Hlawnceu cu bawi dingin an sawm hna i, Hlawnceu zawng nih an sawmnak cu an rak pawmpi le, Sangau ah a rak hawng ve. A si nain caan sau ngai cu bawi bantukin an umter hna lo, Sachiah, Fathang zawng an eiter hna lo pinah bung zawng an bunh hna lo; cu ca ah Hlawnceu nih 'kan mah duhin Sangau ah hin hawng kan si lo, nanmah nan kan sawmnak ruangi hawngmi kan si le, hiti i Sachiah fathang zawng eiter kan si tunglo ah cun kan kir than ko lai' an ti hna. Sangau khua chung Upa pawl cu an iceih hna i, 'Hlawnceu bia hi a dik' an ti i, bawi ah cun an umter hna i; dawng kip nih vawm kho khat (beng fa mi) in bung an bunh hna pinah, Hlichal, Fambawl, Bunghai khuaibu zawng anmah - Hlawnceu bawi ta ah an chiah.
Sangau cu an karh ve pah lengmang i, Halkha leiin Zathang bawi an hawng tlung ve; a sina in Hlawnceu kha bawiah an rak tuah cang rua ah bawi si loin caan saupi an um sawsawh ve. Cun, Zathang nih hin Hlawnceu fanu cu nupi ah an thit i, an putu in Hlawnceu he cun an um. Zathang hi Halkha zawngah bawi an si, Sangau an van tlak lai zawngah anmah siannak (permission) le anmah zawng Sangau tlaknak ah hin hawng ve dingi ai tim mi an si ko na in sa le ral a tamtuk ruangah annih hi cu a hnu - hriang deuhah an rak hawng siin chim a si. Mati i Zathang bawi an hawng ve tungah cun Sangau nih bawi pahnih - Hlawnceu bawi le Zathang bawi an nei i, an lungre a thei ngai. Hi lio ah hin mirang an hung kai cang i, Sangau ah 'mirang bawi a hawng la' ti ah an ti. Cu mirang cu Hlawnceu bawi nih S.Vanlaiphai tiang an va dawn, Zathang bawi nih cun an dawng duh lem rua loh.
Sangau mipi nih hin mirang pa sinah, "Sangau mipi nih hin bawi pahnih neih hi kan zo loh" ti ah biazual an ko i, mirangpa nih cun, ' Cuti a si kawnah cun, Zathang bawi nih vawk sum nga that seh law, Hlawnceu bawi zawng nih vawk sum nga that bak seh; an sazam cu hri in an thil la le, bantlangah an ban la, mipi nih bawi dingi nan duh zawkmi sazam cu nan lak lai i, sazam nan lak tam deuhnak cu bawi an si lai" ti ah an ti i, Hlawnceu bawi sazam cu mipi nih an lak tam deuh ruangah Hlawnceu cu Sangau bawi ah thim a si. Mizoram chungi mipi thim bawi (democracy) i thimnak an nei hmasa bik cu Sangau hi kan si ko rua dah!
Zathang nih 'Kan nih cu bawi kan si i, hiti i Sangau i kan bawi khawh tung lo i, um sawsawh nak cun Halkha leiah kan kir ko lai' ti ah an ti i, Sangau Upa rual nih cun Hlawnceu bawi sinah 'Sangau ram hi a kaupi ko le, Zathang bawi kirter hi tha kan ti lo, Zathang le Hlawnceu cu putu zawng nan si le, cu ca ah Pangkhua ah hin Zathang hi bawi hna seh law a tha hnga lo maw?' an ti i, cuticun Zathang cu Pangkhua ah an bawi, Pangkhua ah hin Pahaw, Zathang cu bawi a si.
Pangkhua ah hin cuhlanah Pang ho an rak um hmasa, Pangkhua i Pang ho an rak um lio ah hin Halkha mi Nikhar cu Pang ho nih cei niknek te in an rak vuak, Nikhar nih, 'Halkha ka tlung lai i, kan van in chim (run) hna lo ah cun Nikhar ka si la lo' ti ah a ti hna. Caan a rauh tuk hlanah Pangkhua i a umi Pang pafa hna ramah an kal i, khua an hung tlun lai, hauka pawngah mi tampi chuncaw einak an hmuh i, an khuaruah a har ngai. Khua ah a hawng lut i, an khua cu miruang lawngin an rak khat ko. Hi thil an van hmuh tikah Pangkhua um cu an ngamh ti lo ca ah Sangau leiah an hung zam i, a tu Vengtharkawn hin Sahniarkhur va hrawngin Lungtian ramah tipi an tan i, a tu i khawthlang leii an umnak ah hin an zam thai. Pangkhua ah hin an thlan le lungphun (an sulhnu) hmuh ding ninhin ni tiang in a tam ko rih.
SANGAU BAWI RAMRI
Mirang an hung chuah hlani Sangau Bawi ramri cu ma ti hin a si:-
Siahmaikhup tlang (Lungcehtlang or Survey Point) tlangbo - a sannak cem le a pin hmarlei tlang ikarlakin ai thawk le, chukin Tiva (Hnahcangva/Leiletva)a hrawn i, cuka tang cun Sangau lei, a tu i 'midum buk' an timi leiah a hawng i, Kawn kaa in Ralzawhva ah chukin a zuangi, ceuva tawnh tiang (A tu i S.Vanlaiphai leilet chak - motor lamchak hi "Pawi fangra hmun" nihin ni tiangin an ti nak a si). Cu kaa Ceuva tang cun Ceuva cu a cho in a hrawn thluahmah le, Phawngpi tlang sannak cem tang cun chuahlei (burma lei) ah Sangau va (makmen va) a hrawn le tipi a va chuak. Tipi cu chukin a hrawn le Pangkhuava chuah tiang, Pangkhuava cu cho leiin a hrawn i, ai thawknak - Siahmaikhup (Lungceh Tlang) tlangah a tawnh than. Mah hi hi cuhlan Sangau Chief ramri diktak cu a si.
A tu i S.Vanlaiphai khua hi an um hlanah cun a tu leilet hmun vialte hi sih phun deuhin hmawng durpi in a um le, sa tamnak zawng a si pinah huai nei in an ruah tlat le pasaltha tak tak lo cu hi kaa hmunah hin an rak kal ngam bal lo. Cu ca ah, hi ka cerhthlawk hmunpi hi "Vanlaiphai" ti i an rak chim tawnmi cu a si. Hi kaa i ram a vai ngammi cu mi raltha an rak si, an i uan ve nak zawng ah hi ti hin hla an rak phuah: "Lengte chaihcin, Fungki tial le Lai meithal he, Ai hertawnnak - Vanlaiphai ram" tiin.
Sangau bawi i mirang a hawng tlung mi an rak dawn ah khan mirangpa zawng ai lawm ngai i, Sangau bawi - Pu Channawn Hlawnceu sinah tlang lehkha (ram lehkha) a pek. Cu tlang lehkha ah cun hitin tial a si:
BOUNBARY STATEMENT
NAME OF CHIEF : CHHANNAWNA OF SANGNAU.
From the mouth of Pangkhua Luipui upto its source in the Banehtlang upto the highest point of the mountain. Thence along the ridge to the low saddle above the source of Ralzolui (Ralzawhlui) and down this to its junction with the Ralzo lui. Then up this stream to its source in the Phawngpui tlang from the highest point down the ridge of the spur to the source of the Makmen lui, down this to its junction with the Kolodyne, down the kolodyne to the starting point, the mouth of Pangkhua luipui.
Dated: Lungleh Sd/- J.NEEDHAM
the 15th March, 1925 Sub-Divisional Officer, Lungleh
Ma hi tlang lehkha an tuahmi nih hin Sangau bawi ram kau ngai cu a hlawnh bang. Si nain Sangau ah ca rel thiam an um tunglo ruangah mahi ai tial ning hin Sangau ram cu a kal thai.
Cun, caan a hung liam lengmang i, kan khua chingchan - S.Vanlaiphai lei nih 'Sangau he kan ramri hi a dik lo' ti ah cozah ah complaint an thehluh lengmang i, boundary comission zawng vawi zei maw zat cu fial an si cang. A hmaisa bikah Shri Rai, DC, Lunglei le Shri Gurung, Sr. Survey Officer he ramri zohin an hawng, A sinain Chhimtuipui District DC a hawn khawh lo ruangah bia an khiak kho lo. Cun, a vawihnih nakah MB Rai, DC, Saiha le B.Rai, DC, Lunglei an hawng bak i, a hmunah ramri cu an zoh i, cu kaa i an recommend dan ningin cozah nih notification, Dt.20.4.1978 ah a tichuah
Mahi hnu zawngah, Pu H.Lalthlamuan, DC Chhimtuipui District le Pu H.Pahnuna, DC, Lunglei District an si lio ah boundary commission hi neih nolh than a si hawi. Dt.30 Sept, 1980 ah Lieu Governor of Mizoram thupekin Ex-Officio Secretary to the Government of Mizoram - Pu J.Pazawna nih Pu R.Bhattacherjee cu Sangau le Vanlaiphai ramri buai chingfel dingin fial a si nolh le, Pu R.Bhattacherjee report cu a si ning te in atangah hin ka van langhter.
Mahi Report bantuk hin nihinni tiangi kan ramri cu a kal rih siin a lang. Amahbelte cu hi ti bantuki a kal ah cun Sangau nih hin 20 hec hrawngi kau ram kan hloh a si. Ramri kong hi fiangte i tial ding cun a sau tuk lai ca ah hi ti hin dong ko rih seh mu.
MUALLIANPI BAWI HE SA UI TAN KONG
Sangau nih Tungpumhtlang an rak tlak lio ah, facang zun lio ah hmunkhat te ah lo riakmi hi Buksa in an riak tawn hna le, hi an lo riahnak ah hin Muallianpi khua nih an lo riahnak hmunah cun van chim (run) an timh hna le, Lahmunmual lei tangi an van fuh lio ah Lungtian pa nih Pangtawh lungpang cung tangin a rak hmuh hna le, Sangau lo riakmi - Pu Alhniar cu a van auh i, 'Ka u Alhniar, aw Muallianpi nih van in chim an intimh khah, rak i ralring u' tiah a van auh hna i, ma hi lo riahnak hmunah hin an i bei nasa ngai i, khat lei khat leiin hliam zawng an um. Mahi lio ah hin Lungtian ho hi Pangtawh lungpang cungi tlangbote - VATEK TLANG an timi i an um lio a si.
Lo riaknak i an van run hna ca ah Sangau an thin a har tuki, Muallianpi sinah zen le kuan an kuat hna (zen le kuan i kuat cu 'hmelma kan si cang' tinak a si). Hi bantuk boruak a si ca ah Muallianpi mipi nih "Sangau i an kan runah cun kan nupi le fanau he cun kan i veng cawk la lo, cu ca ah mipi vialte khua tangin ramtangah rawl vek u sih law, kan bawi nupa lawng hi inn ah um hna seh, bawi hna cu an that la lo, amahbelte kan bawi nupa hna an thah a si ah cun lampi an kalpi lio ah kan chanh than te lai" tiah an ti. Sangau khuami cu Muallianpi ah an va lut le, a hohmanh an rak um lo, bawi in ah an lut le, bawi nu cu chakchang a rak it, an bawipa cu cum sangah a rak um i, cu kaa cum sang tang cun meithalin a van kah hna, A na in a meithal cu a tlolh diam, a mah zawng cu cum sang tang cun an dawh i, Sangau leiah an nupa in van tlaih an timh i, an bawinu cu a ihnak tang cun a tho duh lo; "Hni kai fenh lo" ti ah ai chang peng. Hni cu an laki an pek, sihmanhsehlaw, bawinu nih cun,"Fa ka pawi i, ke in ka kal kho lo" ti ah a ti hawi i, a zawnh (puak) in an zawnh. Muallianpi mipi nih an bawi cu hla ial an kalpi hnu ah an van chanh hna i, nasa ngaiin an isual hna i; Sangau leimi zawng fei i an el tleng hruti an khawhmi hna zawng an um.
Sangau cu an van phakpi hna i Muallianpi bawi hi Serkawr bawi he ai hua ngaimi an si ruangah, 'Serkawr bawi sinah kua usih law, a nih nih rak that ko seh' an ti i, Serkawr bawi sinah an kalpi. Mahi an kalpi lioah hin Lungpher khua le Rawlbuk kal i an kal lioah Khuaiairial bu an i tawn sual i, an i thek dih hna i Muallianpi bawi zawngn cu lo diam a zam i; a hruaitu zawng hnabeidawngin Sangau leiah an hawng kir than.
A thaizing kiptuh hrawng - chunlai ah Mualliapi bawi cu Sangau ah a hawngn lut i, tlangval nih an hmuh cangkaa in an dawi than le, a si na in Sangau bawi inn chungah a lut i, bawi sutpi a pawm manh ca ah zeitinhmanh an ti thai lo. Caan a hawng liam deuh i, Thantlang lei nih Sangau nih kan farnu le a dawngpa an tlaih hna ti an theih tikah an thin a hung ngai i, "kan far le nupa hi nan rak chuah hna lo ah cun Sangau le Thantlang cu hmelma kan si lai" ti ah an van ti hna i, Sangau nih Muallianpi bawi nupa cu an thlah than hna. (Muallianpi bawi Nochum dawngnu - bawinu hi Thantlang bawi fanu, a min Darbil a si).
Sangau tangi Muallianpi bawite nupa an chuah than lioah hin Muallianpi bawi Kingkawt nam (namtawng) cu a philh ca ah ma cu namtawng pe ding cun Sangaupa pakhat an fial. Muallianpi ah cun a va pek, Muallianpi bawinu nih, "Rianrangin kir than ko, kan pa ram a vai le, a hawng tlung deng la" ti ah namtawng va chia tu Sangau pa cu a chimh i, Sangau pa cu tlung cawlh lo in muangcang deuhin a um i, an bawipa cu a hawng tlung i, vampang i a kingkawt nam ai tenhmi cu a van hmuh i, 'ka kingkawt nam, a tu maw na ka hlam' tiin a nam cu a phawi le, Sangau pa cu a sah i, a thi. Hi thil ruangah hin an tualthu a buai than hawi i, palai an ifial i, Sangau sinah ngaihdam an hal. Hi an iremthannak kongi an thilti dan cu hitin a si:-
Muallianpi nih vawk thau le uico an van put la le, Sangau zawng nih vawk thau le uico an put bak la le, ramri ah kan i tawng la ti ah bia an khiah. A thai zingah ramri (Dopawrh tikhur pawngah) sa ui tan nak cu neih a si. Muallianpi bawi cu mati hin chia cham ter a si:-'Maw Phawngpi aw, maw Ninu le Thlapa aw, ka bia hi rak ka thei u. Hi hnu i Sangau laki ka puarthawn nolh ah cun ka phaw tangnung seh, ka nam tangnung seh. Zuhrim tii nih ka tawih seh, vawk thau sa nih hawng ka nalpi seh' tiin serh hmul le mit hmul an pawh le pial lungtangah an nenhter.
VC NEIH HRAM THAWK
Mirangi an kan uk hnu ah caan zeimaw zat a liam i, India i Independence a hmuh hnu ah India tangah Village Council hna kan van nei ve le, Sangau i VC thlan hmasak ber cu kum 1956 ah a si. Cu kaa i VC i thim mi hna cu - Vanham Mualchin, Sangdun Fambawl, Tamkeu Khupngai, Tialkhar Bunghai, Kap-er Famchun, Thanhaih Hranglungchung te hna an si. An lak tang hin a upa cem Pu Vanham Mualcin hi VCP si dingin an ti le, a si nain bawi an ban kaa te a si ruangah bawitlang mifim tel lo in khawtlang van hruai tak tak cu an zeuh deuh zawng a si la VC ho cu an Committee le Pu Vanham cu hi lio ah hin Kohhran lei i an chawrchem tukmi a si fawn i, Committee nih cun 'kan mah lawng i lai rel cu a tha la lo, bawitlang mifim le mifel tello cun' ti ah an ti hna. Cu kaa i an i ceih bantukin Pu Vanham nih hin Pu Hranghnin Mualcin tlangbawi rian a tuan lengmangmi, mifim a si fawn, cun a unau phunhawi zawng a si le VC a sinak cu a kenh i, Pu Hranghnin Mualcin cu VCP hmasa ber a si. Cun, Pu Tialkhar Bunghai cu 'VC Secretary ah si seh' an ti na in bawi tlang a tuan lengmang mi mifim - Pu Liantum Khuplian cu VC Secretary hmasa bik a si. Cun, Pu Kap-er cu tlangau ah an chiah fawn. A hlanah cun VC Secretary le Tlangau zawng thimte i thim an si.
CAWNNAK LEI
Sangau i ca cawnnak sikul um hmaisa cem cu 1925 ah dirh a si. Cu kaa i zirtirtu hmaisa bik cu Pu Hlunthuam Muallianpi khua a si. A nih hi kum nga Sangau ah a tuan hnuah a kal than i, zirtirtu nei lo in kum 14 an um. Kum 1939 ah Vanchhum, Lungleng khua a hawng um than, Pu Vanchhum hnu ah - Pu Vankhum, Pu Thangrem te hna an um i, Sangau khuakek zirtirtu (Primary School) ah cun nungak, Tlangmawi (Sangau bawi fanu) a si. Middle school neih kum hi 1st Jan, 1963 kum a si i, Headmaster hmaisa cem cu Pu Vanawi(L) a si. High School neih kum hi 8 March, 1965 a si i, Headmaster hmaisa cem cu Pu H.Hrangcung a si. Sangau i damlio thlanpi (kum 1994) atuah hmaisa cem cu Pu Khuakam a si i, amah hi 13 Nov, 2003 ah a thi.
ZUMHNAK LEI
Sangau i Pathian thuawi (Kristian) hmasa cem cu Zingdawi(Z.Hengmang Nu) a si. A van changtu ah Chawnthio, Sangdun, Hmekhar, Chawnhmung le Bualthiau te hna an si. Mahi (Pathian thuawi) Kristian a si hmasa mi hna hi tleirawl kaa te an si lio a si i, upa deuh pawl cu Kristian si an duh lo. Ramhuai le khawchia tih i, i bawlsan a hmangmi an si dih. Inn kipah 'Khothlaban (Chungum chiatnak)' an ti le, innleng cungleiah Khothlaban an nei dih hna. Mahi bawm chungah hin Ramhuai/Khawchia lak i an ithawinak sa hna an chiah tawn. Mahi an sachiahmi hi a tongh zawngn an tawng ngam lo. Kristian hmaisa a si mi hna nih hin an Khothlaban chungi sa hna cu an lakpiak hna le, ramhuai a tihnun lo zia, Pathian hi zumh ding cu a si tiin an chungum chiatnak sa hna cu an lakpiak tawn hna. Hi hna hi zeitin hmanh an umlo ruangah, "An Pathian hi Ramhuai nih an ngamh loh a si la" tiin Kristian ah an van ipe ve hna. Upa deuh Kristian i ai pemi lakah hin Pu Hrangawr (Nguntiakpa), Pu Ngunling (Vanawi Pa) te hna hi Kohhran i mi tangkai, phungchimtu cem i an hmanmi hna an si. Sangau Kristian an si kum hi 1925 siin a lang. Hmetling lungphunah cun ti hin ai tial "KRISTIAN NAUPANG THA BER " tiin. Hi lungphun kum 1927 ah phun a si tiin a lungah ai tial. Pu Hrangawi fanu - Nguntiak hi tleirawl dengmang a si lio ah Tlangval ho nih ceuva ah nga hring an dawipi i, an puak, khua an luh laiah 'a pa a thinhar hnga maw? Kristian kan si cang tung le' tiin an i ceih i, zeiti a si zawngah haukaa ah hin dinhpi phawt usih law, a pa sinah lamkal i fial phawt seh ti ah an ti. Lamkal nih an va chimh tikah a pa cu mifim a si pinah mi umkho a si fawn i, " ee..van tlunpi u..h, kan nih hna nan kan cawnglomh i, nan kan tuahvawnh cu a lawmawm tuk!" tiah a rak ti hna. Darbel ngaanpi in thingpi a rak lumh hna i, an din khawhin zanah tlangval vialte cu khuang he zaikhawm hla (Pathian Hla) an sa hna. Inn neitu pa nih 'tleivar ding' a ti hna i, an tleivar. Khua a dei cangkaa in caw le vawk a thah hna, cu an sathahmi cu Sasir an sem i, hi sasir ei hi krihfa tampi nih an duh lo i, krihfa si nak tangin i phuah dih an i tim i, Kohhran a buai. Kohhran hruaitu pawl an i Committee i, 'Kohhran a buai dingnak cha cun, Pu Hrangawr hi phuar (thunun) a hau ko' an ti. A si nain, a mah ber kan phuar ah cun a hothla phung chim ne la?' an ti. Zeiti a si zawngah a nih cu phuar lo in a unaupa Liannawi hi i phuar ko seh' an ti. Pu Lianawi sinah lamkal an fial than i, Pu Hrangawr ai i phuar cu a rak el lem hna lo ca ah Pu Hrangawr aiah Pu Liannawi cu an phuar i, Kohhran zawng an lung a dam than.
Sangau i Pathian cawimawi tam cem cu Pu Hme-a (Pu Lianbang pu an ti mi) a si. Vawi 14 a cawimawi i, a vawi 15 nak cu 'na cawimawi khawh cangkaa in kan inlak lai' an ka ti i; ka cawimawi rih la lo, ka thi sual lai' a ti. A sinain a lungthin ah Pathian cawimawi cu a um peng tung le, vawi 15 nak cu a cawimawi than i, a cawimawinak sa hmanh an ei thlu hlanah a thi. Pastor hmasa ber - Thangmur, a van changtu Aihrang a si.
-S.Rammawi
Sangau khua ve rengruang! A hrinsormi cathiam hi zat henghung a ummi lakah Sangau khua hi kum zeizat ii upa thla a si hnga? A hote thla khua a rak dirhtu? Zeitikah thla khua hi an rak dirh/tlak? Khua an rak dirhni thawkin nihin ni tiangi kan umtu kongkau ca i tial ii, techin fapar hrangi mah ti le khua sullam hmanh rel awk um lo; kaa lawngi chim, ca i tial um tung lo. Miphun lotlau mi ziaza i kan hung um ko hi a pawi tuk hringhran ko ti hngalin Young Lai Association General Conference, Vawi 27 naak (Sangau ii kan dawn vawi hnihnak ,1994&2016) i a tawlreltu pawl nih keimah, ca taang hmanh a nei lo mi pa hi 'rak tial tuah' an ka ti cu teh tiin ka tial ko hi ta. A thiam zawk le a hngal deuh zawk miphun uuhtu takah khuin san a tlai sual hnga maw ti ruat cuahmah bu in ka van tial a si. Hi kongkau i lungthin a pe mi - Pu C.Tinkar (RIP) le, Pu MC.Lawmhlut nih vawi khat cu an tial ko cang rua? Khua le tii a dawtu an si i, anmah upatnak he ka van tial ve. Amah belte, Lai Holh i ca tial hi ka vawikhat tialnak a si ruangah Mar (Mizo) holh i tialnak cun kai ziak lo deuh ko! Cun, Lai Holh ABC ca tial dan i tialnak cun kan mah, Sangau hrawng i kan holh hman ning le, ca tial danin tial ning law a reltu ca ah a nuam deuh ka zumh ca ah hi bantuk hin ka tial a si. Mar (Mizo) holh cun tial ning law, a rel khotu/duhtu zawng an tam deuh hnga ti ka zumh ko, a si na in, Lai Holh i tial ve hrim hrim kha a tha i ka hngalh ruangah Lai Holh in ka tialnak a si.
Kaa lawngi thil chim mi cu chim lio ah fiang ngai ko hmanh seh law, ni le caan a hung liam lengmang i, kan hngalh ning hna ai dang chin lengmang ve, 'Unau tuanphung chimmi hmanh ai dang' ti va si kaw! chim chin mi thil hi cu catial i chuah he cun ai lo kho ti lo. Sangau History(Chuahkehning) Ka i chim chin mi cu a perh hleih deuh i chim chin duhmi an rak um, a cheu nih an philh bangmi a rak um fawn. Thil a sinak tu i theih le hngalh khawh a har tawn cang ca ah catial ngiatmat te in chiah khawhi umter cu miphun fim mi hna i an rak ti tawn mi a si. Cu ruangah tutan,YLA General Conference ah Sangau khua kawnglam (History) tial dingi ruahnak an neih mi hi a tha tuk hringhran ko!! Amahbelte, caan tamtuk a liam cangmi thil, a tuhnu pi i fiangfai te i van tial ding cun thil har ngai a si. Mi cheu nih, "Tipil bia le Vaitlawng bia" an ti lo nak hnga biatak te in ruahnak le thazaang sengin ka chut hlam i, ka van tial a si.
SANGAU DIRHTU HNA
Sangau khua a van tlatu (Tipu ramtla) hna cu Bunghai, Fambawl le Hlichalan si. Hi hna phun pathum an i thlahchawn dan tang lo hin cun Sangau dirh kum le Sangau upat ning hi hngalh khawh ding a si lo ruangah hi hna phun pathum ithlahchawn dan hi kan chim hmasat a hau. Sangau i an um hlanah Thaltlang pin - Pangrang khaw thing pawng - Rawlcartlangah kumhnih khat an um hmasa, cu kaa tang cun Thaltlang khua tangah an i thial i, cu hnu cun Sangau ah an van um.
BUNGHAI I THLAHDAN
Bunghai hi Thantlang chuak an si. Chinzah nu nih fa a pawi i, ho lakah thla fa a pawi ti an hal zawngah a chim duh lo, fa a van hrin i, phir an si i, pa ve ve an si. A upa zawk min - Thlauhthang a si i, a nau ( a hngakchia zawk) cu Bunghai a si. Bunghai phun tangin Mangsui le Dawimang nih Mara ram i Zawngling khua khi an va dirh i, zawng an tam tuk ca ah zawng cu a lin in an ling ko tiin Zawngling ti ah khua min an vuah. Mah hi Zawngling khua ah hin Mangsui hi a um colh i, Zawnglingah an bawi colh. Mangsui nau Dawimang cu Thantlang leiah a kir than i, cu hnu cun ram tuklo ah Sangau dirh(tla) ding hin Fambawl le Hlichal tiin an hung than. (Sangau ah zawng le Ngau an tam tuk ruangah "Sangau" an vuah) Dawimang nih Alhniar a hrin i, Alhniar nih Zahramh, Zahramh nih Thurhnin le Bawihum, Bawihum nih Khuakam a hrin. Sangau khua upat ning hi kan chut hlan dingah cun Bunghai phun tang cun Chan nga a liam cang ti a si. (Dawimang tangi Khuakam tiangah) Khuakam hi Kum 2003, November ni 13 ah a thi i, a thihah hin kum 106 a si. Cun, Khuakam pa Bawihum hi a lungphun i ai tial ning ningin van lanhter u sih law, a lungphun ah cun ti hin ai tial:
BAWIHUM, KUM 120, BUNGHAI PASALTHA,
SA 150 A KAH, SANGAU KHUA DIRHTU A SI.
Salianhrang a tuangthing ti ah phu vawng khir lai,Hrang tawng chung kan si hme lo maw, Thi khat ka valhawi sinah.
Phun ni XIII .VII . VIX.
Bunghai Sangau khua a vun tlatu - Dawimang tangi Bawihum tiangah chanli (chhuanli) an si i, chankhat kum 25 i tuakin (25X4=100) kum za (100) a si. Hi kum 100 ah hin Khuakam kum 150 kan fawnh ah cun (100+106 kum 206 asi. Cun, Khuakam thih kum 2003 le a tu kum 2016 tiangah kum 13 kan van belhchap cun 206+13=219 a si. Chuti a si ah cun kum 1797 hrawng hi Sangau khua dirh kum si dawh a si.
FAMBAWL I THLAHDAN
Fambawl hi Tibet in Lungpuk ah, Lungpukin Thlanrawn ah, Thlanrawnin Halkha ah, Halkhain Thantlang ah, Thantlang in Tlangrua, Tlangrua in Hmunhalh, Hmunhalhin Rawlcartlang (phawngpi) ah, Rawlcartlang (pangrang khaw pawngah kumkhat an um) in Thaltlang khawtaw ah kum khat an um nolh i, cutangin Sangau ah. Cun, an ithlahchawndan ah cun - Hauhlian nih Cheuthai le Lianchin a hrin, Lianchin nih Taikhirh le Duhthuan a hrin, Duhthuan hi Sangau van tlatu chu a si. Duhthuan nih Bawkkeuh, Bawkkeuh nih Rokai, Rokai nih Saimang, Saimang nih Taicuh, Taicuh nih Sangdun a hrin.
Sangau a van tlatu - Duhthuan tangi Taicuh tiang hi chan nga a si i, chankhat hi kum 25 i tuakin kum 125 a si. Taicuh fa Pu Sangdun hi a tu ah a dam rih le, a tu kum 2016 ah hin kum 94 a si. Kum 125+94 kan belh a si ah cun kum 219 a si, Bunghai ho he ai
duh thlap a si.
HLICHAL I THLAH DAN
Hlichal ah hin Bunghai le Fambawl he Sangau a van tlatu hi Phunthang a si. Phunthang nih Thanngerh a hrin, Thanngerh nih Fakcem, Fakchem nih Ramceu, Ramceu nih Zatawnh, Zatawnh nih Zamhnawk a hrin. Phunthang tangi Zamhnawk tiang hi chan ruk a si i, chankhat kum 25 i chut in 25X6=150 kum a si. Zamhnawk fa Haimang hi a tu ah a dam rih le kum 69 a si. Kum 150+69 kan belhchap cun kum 219 a si.
Sangau van tlatu "Tipu Ramtla" an ti mi - Hlichal, Fambawl le Bunghai an ithlahchawn dan tangi van tuak lengmang ah hin Sangau khua hi kum 219 (kum 200 leng) kan kai cang ti hi zumhawktlak ngai a si.
BAWI (CHIEF) NEIH KONG
Sangau hi khawchak - Halkha/Thantlang lei tangi an van tlak lai ah hin Halkha bawi (Sangte bawi) ho (permission) i van tlak tim an si i, a si nain sa le ral an tamtuk ca ah Zathang hi Sangau an van tlak lio ah hin a hawng ve lo. Cu ca ah saupi cu Bawi nei loin an um peng, Bawi nei lo i an um ruangah ma hi lio i thilhlu cem i an rak neih ve mi -Khuaikua (Lungpang Khuaibu) cu Bunghai, Fambawl le Hlichal nih hin an i phaw hna i, Pangrang khaw pawng Lungpang khuai hi Fambawl nih an can, hi khuai kua ah hin bu 60 (sawmruk) a tlai tawn. Hmunchunh va hna (Thaltlang khawpawng) mi hi Bunghai nih an can, hi khuaikua ah hin bu 50 (sawmnga) a tlai ve tawn. Cun, Thlanliam tikhur taw lei Pangkhua va i khuai cu Hlichal nih an can ve i, khuaibu ah bu 40 hrawng a tlai tawn. Khuaitizu nakin Khuailul hi a man a tha deuh, mi lu ngaw Khuailul cu cheng 30 man a si.Hi lio ah hin Sa le ral an tam tuk ca ah a tu i "Hriangtlang" kan timi tlangbo ah kulh tha tein an tuah i, mau fei zumin an kulh cu a zel dih. Cu kulh chungah cun zanlei nitlak lai, ni sukkhal cen hrawng a um ah cun nunau vialte an luhter tawn hna i, a vengtu dingah pa pakhat meithal he ah thlah tawn. A ruang cu hi lio ah hin ''Inpilchim" (ih reh hnu i irun) a um tawn i, nunau hna cu kulh chungah an khumh tawn a si, a vengtu ti lo cu hauka ah maw anmah inn ah maw an riak (duty) tawn.
A si na in Sangau hi Phawngpi huai - Mangkheng nih a rung veng tawn le Sangau run dingi a hawngmi, Sangau khuami ih reh nghak i a um mi ral hna cu Cakei le Hmaisem nih um-awk hngal loin a zit tawn hna ruangah Sangau hi ral lakah an him (luat) tawn tiin kan pipu hna nih an chim. Phawngpi huai hi Cakei le Hmaisemah ai hrawlh tawn tiin an chim fawn.
Ma hi ti i bawi nei lo i caan sau ngai an um hnu ah minung zawng an hawng karh ve lengmang i, sa le ral laki an him(luat) khawhnak hnga pate rual chuak - Hlawnceu cu bawi dingin an sawm hna i, Hlawnceu zawng nih an sawmnak cu an rak pawmpi le, Sangau ah a rak hawng ve. A si nain caan sau ngai cu bawi bantukin an umter hna lo, Sachiah, Fathang zawng an eiter hna lo pinah bung zawng an bunh hna lo; cu ca ah Hlawnceu nih 'kan mah duhin Sangau ah hin hawng kan si lo, nanmah nan kan sawmnak ruangi hawngmi kan si le, hiti i Sachiah fathang zawng eiter kan si tunglo ah cun kan kir than ko lai' an ti hna. Sangau khua chung Upa pawl cu an iceih hna i, 'Hlawnceu bia hi a dik' an ti i, bawi ah cun an umter hna i; dawng kip nih vawm kho khat (beng fa mi) in bung an bunh hna pinah, Hlichal, Fambawl, Bunghai khuaibu zawng anmah - Hlawnceu bawi ta ah an chiah.
Sangau cu an karh ve pah lengmang i, Halkha leiin Zathang bawi an hawng tlung ve; a sina in Hlawnceu kha bawiah an rak tuah cang rua ah bawi si loin caan saupi an um sawsawh ve. Cun, Zathang nih hin Hlawnceu fanu cu nupi ah an thit i, an putu in Hlawnceu he cun an um. Zathang hi Halkha zawngah bawi an si, Sangau an van tlak lai zawngah anmah siannak (permission) le anmah zawng Sangau tlaknak ah hin hawng ve dingi ai tim mi an si ko na in sa le ral a tamtuk ruangah annih hi cu a hnu - hriang deuhah an rak hawng siin chim a si. Mati i Zathang bawi an hawng ve tungah cun Sangau nih bawi pahnih - Hlawnceu bawi le Zathang bawi an nei i, an lungre a thei ngai. Hi lio ah hin mirang an hung kai cang i, Sangau ah 'mirang bawi a hawng la' ti ah an ti. Cu mirang cu Hlawnceu bawi nih S.Vanlaiphai tiang an va dawn, Zathang bawi nih cun an dawng duh lem rua loh.
Sangau mipi nih hin mirang pa sinah, "Sangau mipi nih hin bawi pahnih neih hi kan zo loh" ti ah biazual an ko i, mirangpa nih cun, ' Cuti a si kawnah cun, Zathang bawi nih vawk sum nga that seh law, Hlawnceu bawi zawng nih vawk sum nga that bak seh; an sazam cu hri in an thil la le, bantlangah an ban la, mipi nih bawi dingi nan duh zawkmi sazam cu nan lak lai i, sazam nan lak tam deuhnak cu bawi an si lai" ti ah an ti i, Hlawnceu bawi sazam cu mipi nih an lak tam deuh ruangah Hlawnceu cu Sangau bawi ah thim a si. Mizoram chungi mipi thim bawi (democracy) i thimnak an nei hmasa bik cu Sangau hi kan si ko rua dah!
Zathang nih 'Kan nih cu bawi kan si i, hiti i Sangau i kan bawi khawh tung lo i, um sawsawh nak cun Halkha leiah kan kir ko lai' ti ah an ti i, Sangau Upa rual nih cun Hlawnceu bawi sinah 'Sangau ram hi a kaupi ko le, Zathang bawi kirter hi tha kan ti lo, Zathang le Hlawnceu cu putu zawng nan si le, cu ca ah Pangkhua ah hin Zathang hi bawi hna seh law a tha hnga lo maw?' an ti i, cuticun Zathang cu Pangkhua ah an bawi, Pangkhua ah hin Pahaw, Zathang cu bawi a si.
Pangkhua ah hin cuhlanah Pang ho an rak um hmasa, Pangkhua i Pang ho an rak um lio ah hin Halkha mi Nikhar cu Pang ho nih cei niknek te in an rak vuak, Nikhar nih, 'Halkha ka tlung lai i, kan van in chim (run) hna lo ah cun Nikhar ka si la lo' ti ah a ti hna. Caan a rauh tuk hlanah Pangkhua i a umi Pang pafa hna ramah an kal i, khua an hung tlun lai, hauka pawngah mi tampi chuncaw einak an hmuh i, an khuaruah a har ngai. Khua ah a hawng lut i, an khua cu miruang lawngin an rak khat ko. Hi thil an van hmuh tikah Pangkhua um cu an ngamh ti lo ca ah Sangau leiah an hung zam i, a tu Vengtharkawn hin Sahniarkhur va hrawngin Lungtian ramah tipi an tan i, a tu i khawthlang leii an umnak ah hin an zam thai. Pangkhua ah hin an thlan le lungphun (an sulhnu) hmuh ding ninhin ni tiang in a tam ko rih.
SANGAU BAWI RAMRI
Mirang an hung chuah hlani Sangau Bawi ramri cu ma ti hin a si:-
Siahmaikhup tlang (Lungcehtlang or Survey Point) tlangbo - a sannak cem le a pin hmarlei tlang ikarlakin ai thawk le, chukin Tiva (Hnahcangva/Leiletva)a hrawn i, cuka tang cun Sangau lei, a tu i 'midum buk' an timi leiah a hawng i, Kawn kaa in Ralzawhva ah chukin a zuangi, ceuva tawnh tiang (A tu i S.Vanlaiphai leilet chak - motor lamchak hi "Pawi fangra hmun" nihin ni tiangin an ti nak a si). Cu kaa Ceuva tang cun Ceuva cu a cho in a hrawn thluahmah le, Phawngpi tlang sannak cem tang cun chuahlei (burma lei) ah Sangau va (makmen va) a hrawn le tipi a va chuak. Tipi cu chukin a hrawn le Pangkhuava chuah tiang, Pangkhuava cu cho leiin a hrawn i, ai thawknak - Siahmaikhup (Lungceh Tlang) tlangah a tawnh than. Mah hi hi cuhlan Sangau Chief ramri diktak cu a si.
A tu i S.Vanlaiphai khua hi an um hlanah cun a tu leilet hmun vialte hi sih phun deuhin hmawng durpi in a um le, sa tamnak zawng a si pinah huai nei in an ruah tlat le pasaltha tak tak lo cu hi kaa hmunah hin an rak kal ngam bal lo. Cu ca ah, hi ka cerhthlawk hmunpi hi "Vanlaiphai" ti i an rak chim tawnmi cu a si. Hi kaa i ram a vai ngammi cu mi raltha an rak si, an i uan ve nak zawng ah hi ti hin hla an rak phuah: "Lengte chaihcin, Fungki tial le Lai meithal he, Ai hertawnnak - Vanlaiphai ram" tiin.
Sangau bawi i mirang a hawng tlung mi an rak dawn ah khan mirangpa zawng ai lawm ngai i, Sangau bawi - Pu Channawn Hlawnceu sinah tlang lehkha (ram lehkha) a pek. Cu tlang lehkha ah cun hitin tial a si:
BOUNBARY STATEMENT
NAME OF CHIEF : CHHANNAWNA OF SANGNAU.
From the mouth of Pangkhua Luipui upto its source in the Banehtlang upto the highest point of the mountain. Thence along the ridge to the low saddle above the source of Ralzolui (Ralzawhlui) and down this to its junction with the Ralzo lui. Then up this stream to its source in the Phawngpui tlang from the highest point down the ridge of the spur to the source of the Makmen lui, down this to its junction with the Kolodyne, down the kolodyne to the starting point, the mouth of Pangkhua luipui.
Dated: Lungleh Sd/- J.NEEDHAM
the 15th March, 1925 Sub-Divisional Officer, Lungleh
Ma hi tlang lehkha an tuahmi nih hin Sangau bawi ram kau ngai cu a hlawnh bang. Si nain Sangau ah ca rel thiam an um tunglo ruangah mahi ai tial ning hin Sangau ram cu a kal thai.
Cun, caan a hung liam lengmang i, kan khua chingchan - S.Vanlaiphai lei nih 'Sangau he kan ramri hi a dik lo' ti ah cozah ah complaint an thehluh lengmang i, boundary comission zawng vawi zei maw zat cu fial an si cang. A hmaisa bikah Shri Rai, DC, Lunglei le Shri Gurung, Sr. Survey Officer he ramri zohin an hawng, A sinain Chhimtuipui District DC a hawn khawh lo ruangah bia an khiak kho lo. Cun, a vawihnih nakah MB Rai, DC, Saiha le B.Rai, DC, Lunglei an hawng bak i, a hmunah ramri cu an zoh i, cu kaa i an recommend dan ningin cozah nih notification, Dt.20.4.1978 ah a tichuah
Mahi hnu zawngah, Pu H.Lalthlamuan, DC Chhimtuipui District le Pu H.Pahnuna, DC, Lunglei District an si lio ah boundary commission hi neih nolh than a si hawi. Dt.30 Sept, 1980 ah Lieu Governor of Mizoram thupekin Ex-Officio Secretary to the Government of Mizoram - Pu J.Pazawna nih Pu R.Bhattacherjee cu Sangau le Vanlaiphai ramri buai chingfel dingin fial a si nolh le, Pu R.Bhattacherjee report cu a si ning te in atangah hin ka van langhter.
Mahi Report bantuk hin nihinni tiangi kan ramri cu a kal rih siin a lang. Amahbelte cu hi ti bantuki a kal ah cun Sangau nih hin 20 hec hrawngi kau ram kan hloh a si. Ramri kong hi fiangte i tial ding cun a sau tuk lai ca ah hi ti hin dong ko rih seh mu.
MUALLIANPI BAWI HE SA UI TAN KONG
Sangau nih Tungpumhtlang an rak tlak lio ah, facang zun lio ah hmunkhat te ah lo riakmi hi Buksa in an riak tawn hna le, hi an lo riahnak ah hin Muallianpi khua nih an lo riahnak hmunah cun van chim (run) an timh hna le, Lahmunmual lei tangi an van fuh lio ah Lungtian pa nih Pangtawh lungpang cung tangin a rak hmuh hna le, Sangau lo riakmi - Pu Alhniar cu a van auh i, 'Ka u Alhniar, aw Muallianpi nih van in chim an intimh khah, rak i ralring u' tiah a van auh hna i, ma hi lo riahnak hmunah hin an i bei nasa ngai i, khat lei khat leiin hliam zawng an um. Mahi lio ah hin Lungtian ho hi Pangtawh lungpang cungi tlangbote - VATEK TLANG an timi i an um lio a si.
Lo riaknak i an van run hna ca ah Sangau an thin a har tuki, Muallianpi sinah zen le kuan an kuat hna (zen le kuan i kuat cu 'hmelma kan si cang' tinak a si). Hi bantuk boruak a si ca ah Muallianpi mipi nih "Sangau i an kan runah cun kan nupi le fanau he cun kan i veng cawk la lo, cu ca ah mipi vialte khua tangin ramtangah rawl vek u sih law, kan bawi nupa lawng hi inn ah um hna seh, bawi hna cu an that la lo, amahbelte kan bawi nupa hna an thah a si ah cun lampi an kalpi lio ah kan chanh than te lai" tiah an ti. Sangau khuami cu Muallianpi ah an va lut le, a hohmanh an rak um lo, bawi in ah an lut le, bawi nu cu chakchang a rak it, an bawipa cu cum sangah a rak um i, cu kaa cum sang tang cun meithalin a van kah hna, A na in a meithal cu a tlolh diam, a mah zawng cu cum sang tang cun an dawh i, Sangau leiah an nupa in van tlaih an timh i, an bawinu cu a ihnak tang cun a tho duh lo; "Hni kai fenh lo" ti ah ai chang peng. Hni cu an laki an pek, sihmanhsehlaw, bawinu nih cun,"Fa ka pawi i, ke in ka kal kho lo" ti ah a ti hawi i, a zawnh (puak) in an zawnh. Muallianpi mipi nih an bawi cu hla ial an kalpi hnu ah an van chanh hna i, nasa ngaiin an isual hna i; Sangau leimi zawng fei i an el tleng hruti an khawhmi hna zawng an um.
Sangau cu an van phakpi hna i Muallianpi bawi hi Serkawr bawi he ai hua ngaimi an si ruangah, 'Serkawr bawi sinah kua usih law, a nih nih rak that ko seh' an ti i, Serkawr bawi sinah an kalpi. Mahi an kalpi lioah hin Lungpher khua le Rawlbuk kal i an kal lioah Khuaiairial bu an i tawn sual i, an i thek dih hna i Muallianpi bawi zawngn cu lo diam a zam i; a hruaitu zawng hnabeidawngin Sangau leiah an hawng kir than.
A thaizing kiptuh hrawng - chunlai ah Mualliapi bawi cu Sangau ah a hawngn lut i, tlangval nih an hmuh cangkaa in an dawi than le, a si na in Sangau bawi inn chungah a lut i, bawi sutpi a pawm manh ca ah zeitinhmanh an ti thai lo. Caan a hawng liam deuh i, Thantlang lei nih Sangau nih kan farnu le a dawngpa an tlaih hna ti an theih tikah an thin a hung ngai i, "kan far le nupa hi nan rak chuah hna lo ah cun Sangau le Thantlang cu hmelma kan si lai" ti ah an van ti hna i, Sangau nih Muallianpi bawi nupa cu an thlah than hna. (Muallianpi bawi Nochum dawngnu - bawinu hi Thantlang bawi fanu, a min Darbil a si).
Sangau tangi Muallianpi bawite nupa an chuah than lioah hin Muallianpi bawi Kingkawt nam (namtawng) cu a philh ca ah ma cu namtawng pe ding cun Sangaupa pakhat an fial. Muallianpi ah cun a va pek, Muallianpi bawinu nih, "Rianrangin kir than ko, kan pa ram a vai le, a hawng tlung deng la" ti ah namtawng va chia tu Sangau pa cu a chimh i, Sangau pa cu tlung cawlh lo in muangcang deuhin a um i, an bawipa cu a hawng tlung i, vampang i a kingkawt nam ai tenhmi cu a van hmuh i, 'ka kingkawt nam, a tu maw na ka hlam' tiin a nam cu a phawi le, Sangau pa cu a sah i, a thi. Hi thil ruangah hin an tualthu a buai than hawi i, palai an ifial i, Sangau sinah ngaihdam an hal. Hi an iremthannak kongi an thilti dan cu hitin a si:-
Muallianpi nih vawk thau le uico an van put la le, Sangau zawng nih vawk thau le uico an put bak la le, ramri ah kan i tawng la ti ah bia an khiah. A thai zingah ramri (Dopawrh tikhur pawngah) sa ui tan nak cu neih a si. Muallianpi bawi cu mati hin chia cham ter a si:-'Maw Phawngpi aw, maw Ninu le Thlapa aw, ka bia hi rak ka thei u. Hi hnu i Sangau laki ka puarthawn nolh ah cun ka phaw tangnung seh, ka nam tangnung seh. Zuhrim tii nih ka tawih seh, vawk thau sa nih hawng ka nalpi seh' tiin serh hmul le mit hmul an pawh le pial lungtangah an nenhter.
VC NEIH HRAM THAWK
Mirangi an kan uk hnu ah caan zeimaw zat a liam i, India i Independence a hmuh hnu ah India tangah Village Council hna kan van nei ve le, Sangau i VC thlan hmasak ber cu kum 1956 ah a si. Cu kaa i VC i thim mi hna cu - Vanham Mualchin, Sangdun Fambawl, Tamkeu Khupngai, Tialkhar Bunghai, Kap-er Famchun, Thanhaih Hranglungchung te hna an si. An lak tang hin a upa cem Pu Vanham Mualcin hi VCP si dingin an ti le, a si nain bawi an ban kaa te a si ruangah bawitlang mifim tel lo in khawtlang van hruai tak tak cu an zeuh deuh zawng a si la VC ho cu an Committee le Pu Vanham cu hi lio ah hin Kohhran lei i an chawrchem tukmi a si fawn i, Committee nih cun 'kan mah lawng i lai rel cu a tha la lo, bawitlang mifim le mifel tello cun' ti ah an ti hna. Cu kaa i an i ceih bantukin Pu Vanham nih hin Pu Hranghnin Mualcin tlangbawi rian a tuan lengmangmi, mifim a si fawn, cun a unau phunhawi zawng a si le VC a sinak cu a kenh i, Pu Hranghnin Mualcin cu VCP hmasa ber a si. Cun, Pu Tialkhar Bunghai cu 'VC Secretary ah si seh' an ti na in bawi tlang a tuan lengmang mi mifim - Pu Liantum Khuplian cu VC Secretary hmasa bik a si. Cun, Pu Kap-er cu tlangau ah an chiah fawn. A hlanah cun VC Secretary le Tlangau zawng thimte i thim an si.
CAWNNAK LEI
Sangau i ca cawnnak sikul um hmaisa cem cu 1925 ah dirh a si. Cu kaa i zirtirtu hmaisa bik cu Pu Hlunthuam Muallianpi khua a si. A nih hi kum nga Sangau ah a tuan hnuah a kal than i, zirtirtu nei lo in kum 14 an um. Kum 1939 ah Vanchhum, Lungleng khua a hawng um than, Pu Vanchhum hnu ah - Pu Vankhum, Pu Thangrem te hna an um i, Sangau khuakek zirtirtu (Primary School) ah cun nungak, Tlangmawi (Sangau bawi fanu) a si. Middle school neih kum hi 1st Jan, 1963 kum a si i, Headmaster hmaisa cem cu Pu Vanawi(L) a si. High School neih kum hi 8 March, 1965 a si i, Headmaster hmaisa cem cu Pu H.Hrangcung a si. Sangau i damlio thlanpi (kum 1994) atuah hmaisa cem cu Pu Khuakam a si i, amah hi 13 Nov, 2003 ah a thi.
ZUMHNAK LEI
Sangau i Pathian thuawi (Kristian) hmasa cem cu Zingdawi(Z.Hengmang Nu) a si. A van changtu ah Chawnthio, Sangdun, Hmekhar, Chawnhmung le Bualthiau te hna an si. Mahi (Pathian thuawi) Kristian a si hmasa mi hna hi tleirawl kaa te an si lio a si i, upa deuh pawl cu Kristian si an duh lo. Ramhuai le khawchia tih i, i bawlsan a hmangmi an si dih. Inn kipah 'Khothlaban (Chungum chiatnak)' an ti le, innleng cungleiah Khothlaban an nei dih hna. Mahi bawm chungah hin Ramhuai/Khawchia lak i an ithawinak sa hna an chiah tawn. Mahi an sachiahmi hi a tongh zawngn an tawng ngam lo. Kristian hmaisa a si mi hna nih hin an Khothlaban chungi sa hna cu an lakpiak hna le, ramhuai a tihnun lo zia, Pathian hi zumh ding cu a si tiin an chungum chiatnak sa hna cu an lakpiak tawn hna. Hi hna hi zeitin hmanh an umlo ruangah, "An Pathian hi Ramhuai nih an ngamh loh a si la" tiin Kristian ah an van ipe ve hna. Upa deuh Kristian i ai pemi lakah hin Pu Hrangawr (Nguntiakpa), Pu Ngunling (Vanawi Pa) te hna hi Kohhran i mi tangkai, phungchimtu cem i an hmanmi hna an si. Sangau Kristian an si kum hi 1925 siin a lang. Hmetling lungphunah cun ti hin ai tial "KRISTIAN NAUPANG THA BER " tiin. Hi lungphun kum 1927 ah phun a si tiin a lungah ai tial. Pu Hrangawi fanu - Nguntiak hi tleirawl dengmang a si lio ah Tlangval ho nih ceuva ah nga hring an dawipi i, an puak, khua an luh laiah 'a pa a thinhar hnga maw? Kristian kan si cang tung le' tiin an i ceih i, zeiti a si zawngah haukaa ah hin dinhpi phawt usih law, a pa sinah lamkal i fial phawt seh ti ah an ti. Lamkal nih an va chimh tikah a pa cu mifim a si pinah mi umkho a si fawn i, " ee..van tlunpi u..h, kan nih hna nan kan cawnglomh i, nan kan tuahvawnh cu a lawmawm tuk!" tiah a rak ti hna. Darbel ngaanpi in thingpi a rak lumh hna i, an din khawhin zanah tlangval vialte cu khuang he zaikhawm hla (Pathian Hla) an sa hna. Inn neitu pa nih 'tleivar ding' a ti hna i, an tleivar. Khua a dei cangkaa in caw le vawk a thah hna, cu an sathahmi cu Sasir an sem i, hi sasir ei hi krihfa tampi nih an duh lo i, krihfa si nak tangin i phuah dih an i tim i, Kohhran a buai. Kohhran hruaitu pawl an i Committee i, 'Kohhran a buai dingnak cha cun, Pu Hrangawr hi phuar (thunun) a hau ko' an ti. A si nain, a mah ber kan phuar ah cun a hothla phung chim ne la?' an ti. Zeiti a si zawngah a nih cu phuar lo in a unaupa Liannawi hi i phuar ko seh' an ti. Pu Lianawi sinah lamkal an fial than i, Pu Hrangawr ai i phuar cu a rak el lem hna lo ca ah Pu Hrangawr aiah Pu Liannawi cu an phuar i, Kohhran zawng an lung a dam than.
Sangau i Pathian cawimawi tam cem cu Pu Hme-a (Pu Lianbang pu an ti mi) a si. Vawi 14 a cawimawi i, a vawi 15 nak cu 'na cawimawi khawh cangkaa in kan inlak lai' an ka ti i; ka cawimawi rih la lo, ka thi sual lai' a ti. A sinain a lungthin ah Pathian cawimawi cu a um peng tung le, vawi 15 nak cu a cawimawi than i, a cawimawinak sa hmanh an ei thlu hlanah a thi. Pastor hmasa ber - Thangmur, a van changtu Aihrang a si.
Comments