KAN LAICA CHUAHKEHNNAK TUANBIA TAWI
KAN LAICA CHUAHKEHNAK TUANBIA TAWI
DAL - 1 NAK
L. Z. Ringlawt
"Laica tuanbia tial kho ding khi ka si hnga maw,? Keimah naki cathiam le mifim an tam tuk ko cu ta!!.. Ziah ah hme mahi ka hnaakkar ah aa tenh ve peng, cataang (degree) sang a ngeimi zawng ka si fawn tung lo; mihrut thingfung tlaih le hruhthudur'h khi maw ka si ne ko la??!" ti in caan saupi mah le mah kaa rak i al ve peng ko!! Nain, a donghnak ah cun, "Zeitiawk tha ti ne lo....A fimthiammi le a hngal khunmi pawl cu an hna an i cheh tung i, aanpau le aanlau an phaang ne ko hi teh aw!!, Hmurkaa thiam lomi le hawi hngalh hmanh a hngal ve lomi, hawi hnupi ah ai thang ve chualmaal mi si ko hmanh ning, ka thal (thral?) a ka thoh (throh?) tawntu le ka ruahnak buaiter tawntu, ka hnaakkar i aa tenh pengmi le a ka turh tuk cangmi hi hlathlai lo le phuang (hlai) lo i ka um peng ahcun a thuu thlu viar ne ko la hi ta...!!" ti in Jonah bang, tlikpah in KAN LAICA CHUAHKEHNAK TUANBIA cu ka van aupi ne la mu.. (Ahmaisabikah, ka Laica tialning (dan) kongkau hi fianter ka duh. Phone le Computer i Laica kan tial ah, Tt - TRI/tr (TT/tt) ka hman tawn, cafang kan langhtermi kha fianter kan duh ruang ah khin hman a si. Nain, hi capar ah hin cun TRI/TR/TT/tt kha kan hmang lai lo. Kan Ca tialmi nih cafang hmanmi kha TRI a si le silo a fianter, langhter ko cang i, TRI cafang kan tial tikah T / t peng kha kan hman lai. Cun, Hakha/Thantlang (burma lei) holh thengtheng zawng kha kan hmang tuk lai lo. "Hakha / Thantlang Laiholh kha Laiholh a si khun bik lo i, atu - Sangau, Vawmbuk, Lawngtlai Laiholh hmanmi zawng kha Laiholh cu a si ve ko" ti in cawhhrup in kan hman lai. Sihmanhsehlaw, Laica tialning, sullam te kha cu zulh kan i zuam ve lai. Ahopaoh nih "Na catial ning a dik lo, 'cuticun khatikhan' na tial awk a si" ti in nan ruahnak nan ka hrawmh khawh peng fawn.
Hmundangdang le kaa dangdang i catial ciami hna kha ka van langhter chih, kholh lai ding ruang ah, Kan Laica tuanbia kan chim tikah, hmai rak suangtu - khawchak lei kan Lai fale tang in kan i ot a hau. Curuang ah cun khawchak lei Laifa le nih 'Zeitin hram an rak thawk, zeitin dah an riantuan ning?" ti kha a tlangpi in kan langhter lai.
Kan Laica hi Mc Nabb nih a rak tuah hmasa tiah Dr. George Bedell nih a rak chim, amah nih Lai holh le Mirang holh in tialmi "The hand book of Haka or Baungshe Dialect of the Chin Language" timi cauk hi 1891 kum ah an rak chuah.
Hi Laica thawhkehnak kong he pehtlai in zeitik kum, nithla ah chuahmi a si ti kha a fiang ti lo nain 1892 kum Assam ram, Tura khuapi ah American Baptist Missionary pawl i tonnak an ngei. Cu tonnak ah cun Rom cafang (alphabet) hram a bunhmi Italian cafangfonh in ca tuahpiak dingah bia an khiah.
Laica (Chin Literature) cu thilri sining a dikmi (huterian system) a si i, cu Laica cu India ram, Mirang ralkap Lieutenant R. Steward Hudson nih AD 1857 ah a phuahser. Amah a phuahsertu pumpaak nih a chimmi cu: "Keimah nih hi Laica (Chin Literature) kha a hmasabik ka ser tiang ahhin aho mizeihmanh nih Laica (Chin literature) a phuahsertu an um rih lo" (There is nobody who invented Chin Alphabet before me).
Laica cu Surgeon Major Newland (IMS) nih kum 1894 in a rak kan tuahpiak i 1897 kum ah Practical Hand Book of the Lais as spoken by the Hakas and other allied tribes of the Chin Hills (Commonly the Baungshe dialect) timi cauk zong a rak kan chuahpiak.
Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong phun dang ngai in a tial. Newland hi Brigadier General Simon kut tang i a rak ummi a si i 1890 January 19 ni ah Hakha a phan. Amah phu hi Southern Force an rak ti hna. Laica hi cauk in a hung chuah kum hnih hnu ah Rev Arthur E. Carson le a nupi Laura cu 1899 March 15 ni ah Hakha khua an rak phan ve. Mah hnu cun Newland nih a rak tuahmi Laica cu a hlathlai. Kum 1900 ah a hawipa Prome siangbawi Rev. Dr. Tilbe kha an cah i Hakha khua cu a rak phan i Laica cu remh hram an thawk.
Mah hnu 1908 ah Rev. Joseph Herbert Cope te nupa an rak phan ve. Rev. Cope hi ca lei ah a thiam ngaingaimi a si caah Carson le Dr. Tilbe hna i an tuahmi Laica cu tampi an hun thlen. Diacritical marks hna zong phun dang ngai in a hun remh dih. Rev.Cope chan hin Lai sianginn ah Laica cu an vun cawn i Laica cu a thangcho ngaingai. Cu hnu cun Rev. Dr. Chester U. Strait te nupa cu 1925 ah an hung phan i Laica cu remh ding a tam tuk ti lo. Kan Baibal ca cu Laiholh in an rak lehpiak hna. Baibal sianginn zong Hakha khua ah an tuah i Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong sang ngaingai in a rak tuah.
Laica hi kan siangbawi pawl chan chungah aa zirh ve lengmang i a rak thangcho ngai. Asinain Newin cozah chan (1962) khan Laica cu a rak tumchuk i kum 15 chungah "Laica cu uico nih tam nolh" a rak timh. Sianginn ah cawn awk i tuahmi carel, khuaram tibantuk cauk pawl hi Peng Ca lei Zung (DIS) nih tuanvo a rak laak i Deirel Press i an nam hnu ah sianginn ah pek a si tawn. Asinain Laica hi vawlei lei nih biatak in tuanvo a laak lo tikah mah le miphun, peng nih tuanvo laak hau in a um cang. 1974 kum ah Peng Pyituh Council, Hakha nih Laica chuahnak khua an rak khaan.
1976 kum hrawngah Khrihfa lei riantuannak in Rev. James Sang Awi, Rev. Stephen Hre Kio le Rev. David Van Bik hna cu Rezua khua ah an rak i tong i, Christian Literature Society (CLS) an rak dirh i, Laica riantuannak cu an rak nunter. 1979 kum, Council a voihnihnak a phaak tikah fakpi in vawlei lei uknak upa hna zong cu a hung i thleng i 1979 March 15 ah "Laica Tuahtu Komiti" tiah Myone Council nih avoi thumnak Laica relnak cu an hun chuah. 1983 a phaak tikah Lai carel a voi linak an chuah than. 1985 January 17-18 ah Laica Kawmiti cu Hakha khua ah an i tong hna i a voihnihnak Laica tialning ceihhmainak an tuah. Cu i a kaimi hna cu Pu Hrang Hlun, Rev. Sang Awr, Pi Sui Thluai Ling, Pu Ma Bawm, Pu Bawi Hu, Rev. Dr. Van Bik, Pi Dawt Sung, Pu Chawn Kio, Rev. Mang Hup, Pu Lian Uk, Pu Khen Thang, Pu Lian Erh Cin hna an rak i tel i, ahmaisa bik Laica tialning cauk kha April 24, 1985 ah an chuah. 1985 December 5, 6 ah Lai Grammar tuah a hauh caah Thantlang khua ah tonnak an rak tuah. Cu an tuahmi Lai Grammar cu Lai Ramkulh Council zung ah an rak pek hna nain "Kawlholh in leh a hau" an ti ruangah nihin tiang chuah khawh ti loin cozah he riantuan tinak cu a lo thai.
Laica riantuannak cu caan zeimawzat a vaivuanh hnu ah mifim cathiam, ka pa le hruainak in HBA, TABC, CBA, MBA, ZBA ramchung Khrihfa hruaitu hna meeting an rak tuah i cu tonnak (Meeting) thawk cun 1988 April 24 ah vawlei lei in biaknak lei ah aa thleng i Chin Christian Literature Society (CCLS) timi kut chungah Laica rian cu a hung tla. Cun 1994 January 8-9 ah a voihnihnak CCLS Trienniel meeting cu Zion Church, Hakha ah an tuah i cu meeting ahcun CCLS timi kha Chin Association for Christian Communication (CACC) tiah minthlen a hung si i January 19-20 ah CACC cu fehter a si i nihin tiang hman thai a si. CACC chan a hung phaak hnu 1999 kum ah a voihnihnak Laica tialning cauk cu CACC nih a chuah than. Hi "Laica Dirhkamhtu Bu" hna thawngin atu ah cun Laica cu a rak thangcho ngaii "holhnak" le "tialnak"tiah a hung i dang cang. Cucaah Laica cawnnak cu kan cozah nih thazaang pe hlah hmanhsehlaw Laimi a si paoh nih miphun, caholh le nunphung a nundam khawhnak caah kan thinlung hi a biapi tuk i, kan liang cungah i khinh in i zuam peng cio a hau.
(KAN PEHZULH THAAN TE LAI MU....)
DAL - 1 NAK
L. Z. Ringlawt
"Laica tuanbia tial kho ding khi ka si hnga maw,? Keimah naki cathiam le mifim an tam tuk ko cu ta!!.. Ziah ah hme mahi ka hnaakkar ah aa tenh ve peng, cataang (degree) sang a ngeimi zawng ka si fawn tung lo; mihrut thingfung tlaih le hruhthudur'h khi maw ka si ne ko la??!" ti in caan saupi mah le mah kaa rak i al ve peng ko!! Nain, a donghnak ah cun, "Zeitiawk tha ti ne lo....A fimthiammi le a hngal khunmi pawl cu an hna an i cheh tung i, aanpau le aanlau an phaang ne ko hi teh aw!!, Hmurkaa thiam lomi le hawi hngalh hmanh a hngal ve lomi, hawi hnupi ah ai thang ve chualmaal mi si ko hmanh ning, ka thal (thral?) a ka thoh (throh?) tawntu le ka ruahnak buaiter tawntu, ka hnaakkar i aa tenh pengmi le a ka turh tuk cangmi hi hlathlai lo le phuang (hlai) lo i ka um peng ahcun a thuu thlu viar ne ko la hi ta...!!" ti in Jonah bang, tlikpah in KAN LAICA CHUAHKEHNAK TUANBIA cu ka van aupi ne la mu.. (Ahmaisabikah, ka Laica tialning (dan) kongkau hi fianter ka duh. Phone le Computer i Laica kan tial ah, Tt - TRI/tr (TT/tt) ka hman tawn, cafang kan langhtermi kha fianter kan duh ruang ah khin hman a si. Nain, hi capar ah hin cun TRI/TR/TT/tt kha kan hmang lai lo. Kan Ca tialmi nih cafang hmanmi kha TRI a si le silo a fianter, langhter ko cang i, TRI cafang kan tial tikah T / t peng kha kan hman lai. Cun, Hakha/Thantlang (burma lei) holh thengtheng zawng kha kan hmang tuk lai lo. "Hakha / Thantlang Laiholh kha Laiholh a si khun bik lo i, atu - Sangau, Vawmbuk, Lawngtlai Laiholh hmanmi zawng kha Laiholh cu a si ve ko" ti in cawhhrup in kan hman lai. Sihmanhsehlaw, Laica tialning, sullam te kha cu zulh kan i zuam ve lai. Ahopaoh nih "Na catial ning a dik lo, 'cuticun khatikhan' na tial awk a si" ti in nan ruahnak nan ka hrawmh khawh peng fawn.
Hmundangdang le kaa dangdang i catial ciami hna kha ka van langhter chih, kholh lai ding ruang ah, Kan Laica tuanbia kan chim tikah, hmai rak suangtu - khawchak lei kan Lai fale tang in kan i ot a hau. Curuang ah cun khawchak lei Laifa le nih 'Zeitin hram an rak thawk, zeitin dah an riantuan ning?" ti kha a tlangpi in kan langhter lai.
Kan Laica hi Mc Nabb nih a rak tuah hmasa tiah Dr. George Bedell nih a rak chim, amah nih Lai holh le Mirang holh in tialmi "The hand book of Haka or Baungshe Dialect of the Chin Language" timi cauk hi 1891 kum ah an rak chuah.
Hi Laica thawhkehnak kong he pehtlai in zeitik kum, nithla ah chuahmi a si ti kha a fiang ti lo nain 1892 kum Assam ram, Tura khuapi ah American Baptist Missionary pawl i tonnak an ngei. Cu tonnak ah cun Rom cafang (alphabet) hram a bunhmi Italian cafangfonh in ca tuahpiak dingah bia an khiah.
Laica (Chin Literature) cu thilri sining a dikmi (huterian system) a si i, cu Laica cu India ram, Mirang ralkap Lieutenant R. Steward Hudson nih AD 1857 ah a phuahser. Amah a phuahsertu pumpaak nih a chimmi cu: "Keimah nih hi Laica (Chin Literature) kha a hmasabik ka ser tiang ahhin aho mizeihmanh nih Laica (Chin literature) a phuahsertu an um rih lo" (There is nobody who invented Chin Alphabet before me).
Laica cu Surgeon Major Newland (IMS) nih kum 1894 in a rak kan tuahpiak i 1897 kum ah Practical Hand Book of the Lais as spoken by the Hakas and other allied tribes of the Chin Hills (Commonly the Baungshe dialect) timi cauk zong a rak kan chuahpiak.
Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong phun dang ngai in a tial. Newland hi Brigadier General Simon kut tang i a rak ummi a si i 1890 January 19 ni ah Hakha a phan. Amah phu hi Southern Force an rak ti hna. Laica hi cauk in a hung chuah kum hnih hnu ah Rev Arthur E. Carson le a nupi Laura cu 1899 March 15 ni ah Hakha khua an rak phan ve. Mah hnu cun Newland nih a rak tuahmi Laica cu a hlathlai. Kum 1900 ah a hawipa Prome siangbawi Rev. Dr. Tilbe kha an cah i Hakha khua cu a rak phan i Laica cu remh hram an thawk.
Mah hnu 1908 ah Rev. Joseph Herbert Cope te nupa an rak phan ve. Rev. Cope hi ca lei ah a thiam ngaingaimi a si caah Carson le Dr. Tilbe hna i an tuahmi Laica cu tampi an hun thlen. Diacritical marks hna zong phun dang ngai in a hun remh dih. Rev.Cope chan hin Lai sianginn ah Laica cu an vun cawn i Laica cu a thangcho ngaingai. Cu hnu cun Rev. Dr. Chester U. Strait te nupa cu 1925 ah an hung phan i Laica cu remh ding a tam tuk ti lo. Kan Baibal ca cu Laiholh in an rak lehpiak hna. Baibal sianginn zong Hakha khua ah an tuah i Laica tialning cafangfonh le biafangkomh zong sang ngaingai in a rak tuah.
Laica hi kan siangbawi pawl chan chungah aa zirh ve lengmang i a rak thangcho ngai. Asinain Newin cozah chan (1962) khan Laica cu a rak tumchuk i kum 15 chungah "Laica cu uico nih tam nolh" a rak timh. Sianginn ah cawn awk i tuahmi carel, khuaram tibantuk cauk pawl hi Peng Ca lei Zung (DIS) nih tuanvo a rak laak i Deirel Press i an nam hnu ah sianginn ah pek a si tawn. Asinain Laica hi vawlei lei nih biatak in tuanvo a laak lo tikah mah le miphun, peng nih tuanvo laak hau in a um cang. 1974 kum ah Peng Pyituh Council, Hakha nih Laica chuahnak khua an rak khaan.
1976 kum hrawngah Khrihfa lei riantuannak in Rev. James Sang Awi, Rev. Stephen Hre Kio le Rev. David Van Bik hna cu Rezua khua ah an rak i tong i, Christian Literature Society (CLS) an rak dirh i, Laica riantuannak cu an rak nunter. 1979 kum, Council a voihnihnak a phaak tikah fakpi in vawlei lei uknak upa hna zong cu a hung i thleng i 1979 March 15 ah "Laica Tuahtu Komiti" tiah Myone Council nih avoi thumnak Laica relnak cu an hun chuah. 1983 a phaak tikah Lai carel a voi linak an chuah than. 1985 January 17-18 ah Laica Kawmiti cu Hakha khua ah an i tong hna i a voihnihnak Laica tialning ceihhmainak an tuah. Cu i a kaimi hna cu Pu Hrang Hlun, Rev. Sang Awr, Pi Sui Thluai Ling, Pu Ma Bawm, Pu Bawi Hu, Rev. Dr. Van Bik, Pi Dawt Sung, Pu Chawn Kio, Rev. Mang Hup, Pu Lian Uk, Pu Khen Thang, Pu Lian Erh Cin hna an rak i tel i, ahmaisa bik Laica tialning cauk kha April 24, 1985 ah an chuah. 1985 December 5, 6 ah Lai Grammar tuah a hauh caah Thantlang khua ah tonnak an rak tuah. Cu an tuahmi Lai Grammar cu Lai Ramkulh Council zung ah an rak pek hna nain "Kawlholh in leh a hau" an ti ruangah nihin tiang chuah khawh ti loin cozah he riantuan tinak cu a lo thai.
Laica riantuannak cu caan zeimawzat a vaivuanh hnu ah mifim cathiam, ka pa le hruainak in HBA, TABC, CBA, MBA, ZBA ramchung Khrihfa hruaitu hna meeting an rak tuah i cu tonnak (Meeting) thawk cun 1988 April 24 ah vawlei lei in biaknak lei ah aa thleng i Chin Christian Literature Society (CCLS) timi kut chungah Laica rian cu a hung tla. Cun 1994 January 8-9 ah a voihnihnak CCLS Trienniel meeting cu Zion Church, Hakha ah an tuah i cu meeting ahcun CCLS timi kha Chin Association for Christian Communication (CACC) tiah minthlen a hung si i January 19-20 ah CACC cu fehter a si i nihin tiang hman thai a si. CACC chan a hung phaak hnu 1999 kum ah a voihnihnak Laica tialning cauk cu CACC nih a chuah than. Hi "Laica Dirhkamhtu Bu" hna thawngin atu ah cun Laica cu a rak thangcho ngaii "holhnak" le "tialnak"tiah a hung i dang cang. Cucaah Laica cawnnak cu kan cozah nih thazaang pe hlah hmanhsehlaw Laimi a si paoh nih miphun, caholh le nunphung a nundam khawhnak caah kan thinlung hi a biapi tuk i, kan liang cungah i khinh in i zuam peng cio a hau.
(KAN PEHZULH THAAN TE LAI MU....)
Comments